Mellom høghus og kornaks

Åsmund Bjørnstad
Åkeren på Manhattan
Dikt
Samlaget, 2018
84 sider

Det er eit etterlengta teikn i tida at ein naturvitar som Åsmund Bjørnstad skriv skjønlitterært. For nokre år sidan etterspurde Jan Kjærstad meir Darwin i litteraturen, og i samband med si utgjeving av romanen Grunnleggende plantediversitet tok Kathleen Rani Hagen opp naturen og økologiens tronge plass i norsk humaniora. Forfattaranes klimaaksjon har sett miljøkrisa på dagsorden. Stadig fleire finn det naturleg å la dyre- og planteriket vere springbrett for poesien. Geir Gulliksens fugledikt, Tone Hødnebøs vitskapsorienterte naturbilete og Freddy Fjellheims dikt og appellar for ein meir lydhøyr naturpoesi, er nokre døme på dette. Dei vitskapelege framstega som har vorte gjorde sidan naturskildringane i romantikken, gjer ikkje naturen mindre fascinerande for auga som ser. Og Bjørnstad har gode auge.

Vitskaplege visjonar

Bjørnstad er forfattar og professor i genetikk og planteforedling ved Norges miljø- og biovitenskapelige universitet på Ås. Han har frå før gjeve ut fleire diktsamlingar og gjendikta mellom anna Dylan Thomas og John Donne. Nyleg kom han ut med samlinga Åkeren på Manhattan. Her skriv han odar til bl.a. plantar, dyr og matprodukt. Forma er fri, men med nokså faste strofeinndelingar. Det kling godt i bokstavrima, og musikken er like viktig som meininga. Bjørnstad har nok på fleire måtar lete seg inspirere av Dylan Thomas, som skreiv livskraftige naturskildringar på vers i tradisjonen frå walisisk songlyrikk, men med friare bruk av verkemidla. Poesien i Åkeren på Manhattan flyt av stad gjennom heile og halve rim og assonans. «Til fots fór eg, kartla klodar, / ein raud tråd eg tydde / molekylært // til blods slo eg hjartas kodar, / og brautande flydde / den moldklump eg er». Bjørnstad bruker planter, dyr og mikroorganismar som utgangspunkt for å ta opp dei eksistensielle villkåra menneske og dyr lever under i samtida vår. Han flettar inn ulike aspekt av eksistensen, som religion, historie og politikk. På spørsmålet han fekk frå ein journalist om kva som gjer ein professor i naturvitskap til poet, sa poeten difor forståeleg nok «hvorfor ikke? Hvis en har et minimum av sans for undring og observasjon og en glede ved språk?»

Ein del av dikta er visjonære, i den forstand at poetens biletbruk med vitskaplege og historiske tilnærmingar og detaljobservasjonar skaper metaforiske sprang, og ikkje berre fungerer som beskrivingar. Diktet «Ode til DNA-molekylet» er ei einaste stor rørsle. Den går gjennom vitskapshistoria til DNA-modellen, via Atlanterhavsvegen, over Øresundbrua, opp gjennom kyrkjetårnet i Urn og til Jakobsstigen frå Bibelen, der englar stig opp og ned, og vidare til trapesartistar på sirkus, «der han og ho som levande trinn mellom gyngande reip / slepper taket, grip fatt, eit tillitsspel nøye innøvd». Ein kan bli svimmel når ein prøver å hengje med. Men det er vakkert når Bjørnstad i same dikt lever seg inn i den amerikanske biologen Barbara McClintocks oppdaging av endringar i maiskornet.  Genomet i maisplanta var «eit slags organ,» som kunne skifte farge «reagere og endre seg»: «brått såg ho: ’Eg var ikkje utanfor lenger, men der nede / imellom dei, kromosoma som vener, dei var så fagre’». Det er tydeleg at den som skriv dette sjølv må ha opplevd å føle seg nær molekyla på nanonivå gjennom si forsking. Slike innsikter kan ein vanskeleg lese seg til. Det er som om kromosoma har vist han noko, dei «kallar fram nye bilete av gena for auga som ser / lenge og stilt med kjensle for maisen».

Å bere frukt

Bjørnstad koplar saman storpolitiske hendingar i samtida med nokre av dei minste vesena som lever; brunsneglar, sommarfuglar, kromosoma og embryo som blir utvikla og forska på i sjukehuslaboratoria. Det å så eller skape noko som veks er eit gjennomgangstema, og knyter seg til hovudmotivet i boka, som tittelen og ein av seksjonane refererer til: kunstverket Wheatfield – ein konfrontasjon frå 1982, eit konseptuelt verk skapt av den amerikanske kunstnaren Agnes Denes. Ho sådde ein installasjon med åtte mål kveite på ein fyllplass på Manhattan. Ein bakgrunnstekst skrive av kunstnaren er å finne bakarst i boka. Stikkord er matfordeling, prioritering og økologiske problem. Åkeren er også avbilda på omslaget; gylne aks strekkjer seg mot ein blå himmel, tvillingtårna i World Trade Center står i bakgrunnen. Slik flettar natur, kultur, liv og død seg saman i eit symbollada motiv. Det forgjengelege menneskeskapte blir stilt i grell kontrast til naturens skjøre korn som trass alt kjem igjen år etter år. «Kveitens kvasse snerp / står uforferda av / grådige høghus, // om åkeren her blir nedbygd, / får kveiten endå / siste ordet.»

Krig og terror er nokså marginalt til stades i boka, i forhold til kva tvillingtårna antydar på omslaget. Det er ikkje det som er poeten sitt fokus. Men Wheatfields fornya relevans etter 11. september 2001 får sitt uttrykk i diktet om Ground Zero, området der tvillingtårna stod. Referansar til krigen i Syria dukkar opp nokre gonger, som når poeten skriv eit minnedikt til den nederlandske jesuittpresten Frans van der Lugt. Han vart skoten ved heimen sin i Syria. Lugt hadde etablert eit senter for handikappa der nede, med arbeidstrening på ein gard. Han arbeidde for forsoning mellom kristne og muslimar, og var ei viktig førstehandskjelde frå krigen. «Han / levde nyttelaust, / han som bar frukt,» skriv Bjørnstad. I desse fortetta paradoksale linjene summerer han opp aktiviteten til ein mann som på fleire måtar gav sitt liv for andre. Det er som om poeten vil seie at Lugt, etter førebilete av Jesus, vart eit frø som fall i jorda og døydde, men bar rik frukt, som det står i Bibelen. Men diktet er litt knapt og krev ein del bakgrunnskunnskap, det kunne med fordel ha stått litt meir om den barmhjertige presten.

Andre stader blir informasjonsmengda litt overveldande; den peikar i alle retningar. Diktet om olivenoljen opnar med salatolje, litt lenger uti viser ei linje til «Syrias millionar av unge oliventre» før poeten spør om dei alle er «hogde til ved?» Han tek oss med til «den brennande lampa» i «ei nedisa kyrkje i Sibir» og dåpen og den siste oljen, før «oljen i denne salaten» avsluttar diktet i ein sirkelkomposisjon. All denne informasjonen er interessant, men når referansane blir stabla slik oppå kvarandre, gaper det over for mykje og mistar fokus. Særleg når diktets underoverskrift viser til Palestina. Eg venta kanskje å få lese noko som var meir knytt til menneska som lever i dette konfliktprega området, der mange lid, men nokre israelske og palestinske olivenbønder også blir forsona i samarbeidsprosjekt.

Den evige skapinga

Men denne litt kaotiske akkumulasjonen av informasjon skjemmer ikkje samlinga som heilskap. Måten Bjørnstad turnerer f.eks. rosa på er meir vellukka. I poetisk samanheng er denne blomen så velbrukt at det skal godt gjerast å seie noko nytt med den. Men Bjørnstad knip «natteranglen av poesiens roser» i den todelte oden til rosenoljen. Han skisserer opp den botaniske historia til arten Rosa damascena, der europeiske handelsreisande tok med seg blomen frå Midt-Austen og planta den i ein dal ved Kazanlak i Bulgaria, der det no er ein stor rosenoljeprodusent. Den roserike dalen har vorte ein turistattraksjon. Den langt frå prosaiske, men informative første delen, som er full av roseblad og angar «sansbare på nanonivå», blir i andre del fortalt som ei lita, men stor forteljing om lengt og uoppnåeleg kjærleik. «Ho gav han og sa ’Ikkje kan eg bli med / deg, men i denne er eg alltid di, / du min kjærleik-.» Og du-et plantar rosa i heimlandet sitt. Der blømer «sidan vår etter vår, ho / rosenes dronning».

Dikta skildrar ein heilskap der naturen og livskrafta lever vidare sjølv om noko døyr. «Kvifor skal eg postulere skapinga som ei eingongshending og ikkje som ei vedvarande bevaringsakt» spurte Wittgenstein i dagboka si ein gong. Denne tilnærminga til ein «skaping som varer ved» finn ein også i Åkeren på Manhattan. Blomar og korn døyr, men blir omskapt til ange og mat. Mennesket og teknologien, med all sin ambivalens, er med på å skape embyro og nye artar. Livet fornyar seg sjølv. Naturen tek farge av ånda, som i romantisk poesi: «På tynne trådar, / boren som om tida var / ung / var eg strå» diktaren ser, som skaparen i Bibelen, «dette er godt», «kor fagre dei former / Anden går inn i». I «Ode til DNA-molekylet» oppfordrar diktaren oss: «så tenk då, før havet ditt mørknar og garnfestet raknar, før tauet ditt ryk og bøtta forsvinn ned i brønnen», med ein bibelsk referanse til Forkynnaren der Salomo oppfordrar oss til å tenke på vår skapar før døden innhentar oss.

Dikta ber med seg ein understraum av kjærleik til det sårbare og usynlege livet; kyllingar samla i bur for industriell kjøtproduksjon, ei steinaldergrav med mor og barn og havrekorn som veks i ein storby. Diktet «Ode til fosterteknologien» løfter fram embryoa sitt spede liv: «Er din indre heilagdom blitt mindre inni der? Nei.» Slik utfordrar forfattaren det rasjonalistiske synet på foster som viljelause celler. Dette får meg til å tenkje på eit dikt av Paal-Helge Haugen, der han skildrar «den kjærleiken som aldri skal sjå lyset: / tvillingfostra med sin corona / sakte kjærteiknar dei kvarandre».

Ein ode til livsgrunnlaget

Bjørnstad har ei poetisk kraft som stig fram i dei beste av desse dikta, som iblant blir svekka av måten han sorterer stoffet på. Boka er sjølvsagt veldig relevant for tida vi lever i, der skogar blir brent, miljøet forvitrar og folk svelt. Men den strekk seg utover tidsånda ved å flette det spesifikt menneskelege, sjela om ein vil, inn i andre livsformer. Ved så gjennomført å setje dyr og planter i fokus, som i ei kopernikansk vending der mennesklivet er verdifult, men ikkje lenger sentrum i tilveret, minner han oss på kor samanvevd alt levande er, og verdien av å ta vare på det. Han viser også kor perspektivutvidande det er at folk frå ulike fagfelt skriv skjønnlitterært.