Negative symptom

Krater på krater. Roman. Tiden 1996.

Realitetene. Dikt. Tiden 2000

Medium. Dikt. Tiden 2001

Arbeidet. Dikt. Tiden 2004

Trilogiene. Dikt. Tiden 2006

Formiddagen er fri og omtrentlig for den som skriver. Dikt. 47 sider. Tiden 2008

En redegjørelse for reisestipendet 2010. Roman. 86 sider. Tiden 2012

En kort evaluering av psykososialt stress. Roman. 66 sider. 85 sider. Tiden 2014

Termin. Roman. Tiden 2016.

– Henrik Nor-Hansen er nominert til Nordisk Råds litteraturpris!
– Kven, sa du?
– Han som skreiv Termin, Arbeidet og Trilogiene!
– At det var?

Slik kunne ein samtale fort ha arta seg då det vart kjent at Henrik Nor-Hansen hadde blitt nominert til den prestisjetunge prisen. Sjølv hadde eg berre så vidt sett på manuset til Termin i fjor haust, men i stresset med å finne årets beste bøker gjekk eg raskt vidare til å leite andre stader. Eg er ikkje i stand til å hugse kvifor, men det har jo vist seg å vere ein tabbe. Eg er difor glad for at nominasjonen gav meg høvet til å lese heile forfattarskapen for BLA.  

Ein kan ikkje seie noko på at nominasjonsjuryen har vurdert denne boka som betre enn bøker av meir kjende forfattarar, det er snarare oppløftande at det går an å nå fram trass lite merksemd andre stader. Men det er interessant å undersøke om dette er ein forfattarskap som også tidlegare har halde høg kvalitet, og kva slags litterært prosjekt det er Nor-Hansen har gåande. Mot min normalt meir anale lesepraksis starta eg med Termin og jobba meg bakover i forfattarskapen, men det var først i tredje (-siste) bok eg vart direkte gira:

«Hvorfor faller depressive personer ned i det tiltaksløse? Jeg har lenge prøvd å formulere noe meningsfullt rundt dette. Den umiddelbare tanken var at depressiv tale, eller skrift, ikke lenger passet inn i en avgrenset sosial kontekst. I det positive hegemoniet virket det ikke lenger avgjørende hvilke erfaringer som lot seg formulere, men i hvilken grad formuleringen var attraktiv og ønskelig.»

Sitatet er henta frå romanen En redegjørelse for reisestipendet 2010, som Henrik Nor-Hansen gav ut i 2012, og det verkar kanskje rart at noko så prosaisk vekkjer begeistring. Det handlar sjølvsagt – som det gjerne gjer – om at Nor-Hansen set ord på noko eg har vore oppteken av sjølv. Og det starta i 2012, rett nok ikkje fordi eg las Nor-Hansen, men fordi eg hadde ein vanskeleg periode og samstundes las heile forfattarskapen til Merethe Lindstrøm – ein forfattar som også har utforska kva depresjon gjer med språkevna.

Tankeprosessen som vart sett i gang då, resulterte i fjor i ein artikkel kor eg argumenterte for at litteratur som skildrar negative kjensler i eit språk som speglar den psykiske tilstanden, kan fungere som ideologisk motstand mot kapitalismens positivitets- og nyttetenking. («Det må vere nokon som elskar nokon. Kjensler og politikk i litteratur og kritikk», Vinduet 4/2016) Sidan har eg halde fram med å utforske kva rolle kjensler spelar i litterære tekstar generelt og politisk litteratur spesielt, til dømes i førre nummer av BLA.

I utgangspunktet verka det jo som eit set-back: Akkurat då eg hadde framheva den potensielt politiske sprengkrafta i opprørske og overskridande uttrykk for kjensler, dukka denne romanen opp på podiet – tilsynelatande heilt tømt for kjensler, men med eit tydeleg samfunnsperspektiv. Men hei! – slik fekk eg sjansen til å demonstrere at eg kan få absolutt alt til å handle om kjensler. Det finst nemleg noko som heiter negative symptom; når det er fråværet av normale reaksjonar som viser at noko er alvorleg gale.

I sitatet ovanfor peikar Nor-Hansen på at utforskinga av ei depressiv livsoppleving er ein tydeleg tematisk tråd i forfattarskapen. Men romanen sitatet er henta frå, markerer også ein overgang og starten på det litterære prosjektet som i fjor haust kulminerte med nominasjon til Nordisk råds litteraturpris. Nor-Hansens litterære uttrykk har nemleg gått gjennom ein svært interessant prosess. Spørsmålet som summar i bakgrunnen når vi no skal spore den prosessen, er: Fins det ein politisk dimensjon i bøkene, og korleis artar den seg i så fall?

Debuten: Krater på krater
Nor-Hansen debuterte i 1996, det året han vart 29 år. Heilt frå starten av møter vi den stilen som også kjenneteiknar seinare bøker: Dyster tematikk i ei nedtona form, men med subtil, svart humor og eit godt uttenkt prosjekt. Det startar slik:

«En barndomskamerat av meg forsvant allerede i barndommen. Familien hans var preget av undergangens dystre oppmerksomhet, inntil samtlige av dem ble borte. De gav minner til et boligstrøk som ellers ikke ville hatt noen. Tjueseks år senere dukket han brått opp igjen. Det var samme dag som jeg leste om oppdagelsen av Jupiters trettende måne, og jeg fikk det for meg at det måtte være en sammenheng.»

Her får vi introdusert tre motiv som skal vise seg å bli gjennomgåande: Fråvær, sjellause bustadområde og jakta på samanhengar som kanskje ikkje finst. Og så er månen eit sentralt symbol, også i tittelen: I åttande kapittel fortel ei kvinne korleis meteorar gjennom tidene har slått inn i baksida av månen og «skapt krater på krater i mørket». Krateret; tomrom som resultat av ein kollisjon. Alt her er fokus på det manglande karakteristisk, og det handlar ikkje berre om astronomi og metafysikk, men også om det sosiale. Som om månen ikkje har sterke nok assosiasjonar til melankoli og død i seg sjølv, skal vi sjå for oss krater på baksida av månen, i evig mørke. Det er eit så sterkt uttrykk for det fråverande og ukjende at det er naturleg å knyte det til mangel på meining som psykisk tilstand.

At det er nettopp Jupiters trettande måne som blir trekt fram i innleiinga er spegla i både innhald og komposisjon. Talet tretten er tradisjonelt assosiert med ulukke, og sjølv om dramatikken er fråverande i denne romanen, inneheld han mange slags kvardagsleg ulukke, frå alkoholisme og einsemd til tvangstankar, depresjon og død. I kapittel elleve dukkar det opp eit nytt «krater»: Ei kvinne peikar ned frå balkongen i ei bustadblokk til «fordypningen i gresset» etter ein nabo som har hoppa i det – altså i døden.

Det er tretten kapittel i boka, alle med ein eg-forteljar som er til forveksling lik dei andre, og av og til opptrer forteljaren i eit kapittel som biperson i eit anna. Til dømes dukkar det omtala besøket i første kapittel opp igjen i kapittel fire og 13, men då fortalt frå synsvinkelen til han som kjem på besøk. I kapittel elleve dukkar forteljaren frå fjerde kapittel opp som taxisjåfør. Både her og andre stader blir det sagt at mennene kjenner seg igjen i kvarandre.

Denne splittinga og speglinga mellom ulike forteljarar er det nærliggjande å lese som eit utslag av den problematiseringa av omgrep som identitet og sanning som er karakteristisk for poststrukturalismen mange var opptekne av på 80- og 90-talet. Samstundes er det ei understreking av kor lite unike menneskje er. Jupiter har mange månar, og fleirtalet av dei har faktisk blitt oppdaga etter at denne romanen vart skriven. Men alt i 1996 var Jupiters trettande måne ein av mange.

Det er kanskje å dra dette med «trettende» for langt, men ein del av forteljarane i boka er også ofte svært trøytte, noko som også er eit symptom på depresjon. Her slår det meg at romanen slik eg framstiller han også kan verke direkte trøyttande, men slik er det ikkje, i alle fall ikkje for den som har sans for det mørke og litt sært humoristiske. Sjå til dømes denne skildringa av den søvnforstyrra og alkoholiserte forteljaren i fjerde kapittel:

«En annen kveld gikk jeg for å legge meg fordi jeg var trøtt, men forstod etter hvert at jeg var trøtt fordi jeg ikke hadde våknet. Jeg drømte om svarte hull. Da jeg våknet husket jeg ingen ting. Senere på dagen falt de mørke bitene på plass, et svart hull ble dannet, og drømmen stod på ny klar: jeg sov.»

Denne typen av spel med meiningar peikar fram mot poesien til Nor-Hansen. Samtidig står språket til opplevinga av det uverkelege, søvn og draumar, nærvær og fråvær som er så viktig i teksten.

I første kapittel blir det sagt om bleiknande minne at dei «hadde fått noe av de Chiricos ødslighet». Malar og forfattar Giorgio de Chirico var spesielt kjend for surrealistiske verk. Det gir ein idé om kva slags litterære landskap det er Nor-Hansen skriv fram her: Det kjende, men likevel framande, kor nesten alt, sjølv menneska, er tilfeldige og utbyttbare. Ofte er det noko formålslaust over handlinga, som når forteljaren i sjette kapittel tar ferga for å besøke mormora si, men må snu då det viser seg at ho ikkje er heime. Andre gongar handlar forteljarane på måtar dei ikkje ein gong skjønar sjølv, og av og til blir dei valdelege. Karakteristisk er òg brå hopp frå ein situasjon til ein annan, utan forklaring eller tydeleg samanheng.

Metaforikken i boka er gjennomført, les til dømes dette sitatet i lys av at ordet «drabant» både viser til månen og drabantbyen: «Det føltes som også jeg begynte å ta form som en av tilværelsens drabanter; kunne se for meg hvordan hun så for seg meg, når hun så en mann som kunne være hvem som helst.»

Romanen er såpass sterk at eg tok til å lure på kven som fekk Tarjei Vesaas debutantpris det året Nor-Hansen debuterte. Det viste seg å vere poet Steinar Opstad, og ein kan ikkje seie anna enn at det var eit godt val. Men å sjå tilbake på historia får meg også til å tenkje på kor mykje som kunne ha vore annleis om juryen den gongen hadde hatt ei anna samansetting og det var Nor-Hansen som fekk prisen. For ei karriere blir ikkje berre skapt av den som skriv, men òg av mottakinga. På den andre sida er det ikkje suksess er eit godt utgangspunkt å skrive vidare frå for alle, det er ikkje alle prisvinnarar som held fram med å skrive. Så kva kan ein seie; livet er ikkje basert på sikre samanhengar.

Sorg og sømn
Fire år etter debuten kom diktsamlinga Realitetene. Den skal eg ikkje seie mykje om, for sjølv om det fins gode ting der, hadde ikkje poeten Nor-Hansen heilt funne forma enno. Ein del av dikta nærmar seg prosadiktet, men det er spesielt det språkleikande og musikalske som ikkje fungerer. I kombinasjon med hyppig linjedeling og fragmentariske barndomsminne blir fleirtalet av dikta lite minneverdige, og spesielt den sporadiske bruken av enderim fell ikkje heldig ut.

Men alt på første side i diktsamlinga Medium, som kom berre eit år seinare, er inntrykket eit heilt anna. Her har Nor-Hansen tatt steget over i prosadiktet, og det stig fram ei personleg stemme som er både direkte og finurleg, intelligent og humoristisk:

«Jeg tåler bare ikke mer av det refererbare. Jeg har sett meg noe så inn i helvetes blind på alt som er nært. Det selvstyrte strekker seg helt inn i søvnen. I Stavanger og omegn har de fleste steder blitt forvekslet med situasjoner. Jeg drar nå inn småstein og kvister. I det langsomme er selve langsomheten noe som må omgås forsiktig.»

Samlinga opnar altså med ei proklamering: Diktaren vil vekk frå dei enkle årsaksamanhengane, det rutinemessige og openberre. Dermed skjønar ein kvifor Nor-Hansen gjekk frå prosa til poesien, endå styrken hans ikkje ligg i det musikalske, og heller ikkje i eit biletrikt og visuelt språk. No lurer du kanskje på kor god han då kan vere som poet. Svaret er at han tenkjer godt, og at han formulerer trivielle, men eksistensielle opplevingar på ein ofte paradoksal, men likevel treffande måte. På sitt beste er det som han blottlegg nervar i både liv og språk nettopp ved å vere så direkte: «Noen ganger er alt nesten uvirkelig vanlig.»

Tittelen Medium viser til mennesket som fysisk, sansande og språkleg vesen, og her ser vi igjen kretsinga om sjølve det å eksistere, å ha både ein kropp og eit medvit. Han problematiserer det å vere ein del av materien, men samstundes vere skilt frå verda av den avstanden som ligg i den språklege abstraksjonen: «Det skal merkes når materien tenker forenklet gjennom oss.»

Sorg over døde foreldre er eit viktig tema i Medium, noko som ofte viser seg i skildringar av tyngde i kropp og sinn. Denne tyngda finst også i blikket på omgivnadane og i dei korte, prosaiske setningane. Samtidig er dikta ei bearbeiding av sorga som får vidare filosofiske dimensjonar: «I arbeidslyset er sorgen en liten dreibar ting i hånden. Jeg undersøker formen til den endrer form. Det egentlige har ingen form.»

Likevel kan ein seie at det poetiske prosjektet til Nor-Hansen nettopp er å konkretisere; gripe det ubegripelige. Mot slutten av Medium skriv han: «jeg vil tenke med bare hendene». Linja er som ei bru over i neste diktsamling: Arbeidet (2004). Her tar han endå eit steg i retning av prosaen, i og med at samanhengane mellom prosadikta er så sterke at dei utgjer ei nesten dagbokaktig forteljing.

Sorgarbeidet
I aller første linje i Arbeidet får vi vite at «Jeg skal bygge hus på fars eiendom». Trass mange skildringar av fysisk arbeid verkar det etterkvart tydeleg at det er eit metaforisk hus det er snakk om. Som Mariann Enge skreiv i melding då boka kom ut: «Det dreier seg ikke bare om arbeidet med materien, men også om tankekonstruksjoner, mentalt arbeid, sorgarbeid og arbeid som livsinnhold» (Aftenposten 05.09.2004)

Dikta er ofte artig lesing, som når diktaren lakonisk slår fast at: «Tanken på arbeidet kan bare føre til at arbeidet øker.» Men også i denne samlinga er den psykiske smerta tydeleg til stades som sorg, mismot, depresjon, uro, angst. Men også det blir skildra med humor, eg blir i alle fall ganske fnisete av formuleringar som «Vi har jo alle vært med på å ta det å bo til det ekstreme» og «Jeg står ofte og venter på at det skal bli for sent å dra.»

Litt over halvvegs i boka får vi vite at «Far døde natt til torsdag». Men berre ti sider seinare står far i hagen og rakar lauv. Livsopplevingar der skilja mellom minner, draum og realitetar blir utydelige, ser ut til å vere eit viktig motiv i heile Nor-Hansens forfattarskap, noko som er spesielt knytt til den sterke tematiske interessa for korleis psykisk smerte påverkar tankeprosessane. I denne samlinga blir sorga den sentrale konteksten å lese dette inn i. Til dømes blir jordvarme og tele brukt som bilete på sterke, indre rørsler: «Telehiv er krefter som kan løfte et hus». Dermed kan ein sjå husbygginga som bilete på at arbeid verjer den arbeidande: «Armeringen må fange opp de ytre kreftene, og fordele dem jevnt i muren».

Som debutromanen er også denne samling full av gjentakingar og kryssreferansar, rett og slett ein fin litterær arkitektur. Det er også mange slåande formuleringar eg gjerne skulle sitert, sjølv om dei verkar endå sterkare lest i samanhengen. Som dette: 

«Jeg drikker kaldt vann i mørket. Den grove kultsteinen må ha bærende og drenerende egenskaper. Jeg vet faktisk ikke noen ting om hvorfor jeg lever.»

Grensa for meining
I Arbeidet verkar det som Nor-Hansen har funne ei endeleg formulering av ei grunnhistorie om tap og sorg. Samtidig har han i alle diktsamlingane gitt uttrykk for ei haldning som han i Arbeidet oppsummerer slik: «Jeg tror mer og mer på de innsiktene som ligger utenfor det tenkte». I neste samling, Trilogiene (2006), kan det dermed verke som at han gjer eit slags etterarbeid av metapoetisk karakter samstundes som han pressar språket mot grensene for meining. Og igjen overraskar han positivt.

Det spesielle med Trilogiene er at teksten i stor grad består av frittståande, aforismeliknande setningar samt nokre få, korte prosadikt med sterke drag av poetikk. Her nyttar han flittig gjentakingar av heile setningar og fraser, og ein del av dei frittståande setningane er ufullstendige. Eg synes det er strålande lesing, men så er eg også slik skrudd saman at eg ofte synes det er gøy med slikt som tilsynelatande ikkje gir meining i det heile. Men her ler eg også av glede over eit vanskeleg gripbart, men likevel merkbart vidd.

Til dømes står det på side 10: «Hva er dette som nesten alltid uttrykker seg gjennom aldri og alltid?» I det følgjande kjem ei mengd setningar som inneheld enten «aldri» eller «alltid», før det kulminerer på side 68 med utsegna: «En resonnerende tekst som aldri går imot seg selv er alltid.» Det er ikkje så lett å forklare akkurat kva det er diktaren gjer her, men det skulle ikkje forundre meg om det er inspirert av litteraturteori om fragmentet og paradokset, litterære former som kan frigjere meininga frå den «totalitære» tendensen i dei språklege kategoriane levande liv vanlegvis blir pressa inn i. 

Det serielle i gjentakinga er også eit poetisk grep Nor-Hansen kommenterer som ein praksis som står i opposisjon til det inderlege og subjektive:

«Definisjonen på sentrallyrikk er enten feil eller svært underlig. Det serielle innen poesien produserer jo også forståelsen av at dette er poesi. I bearbeidede tekster peker det referanseløse faktisk mot noe som bare kan bevege seg bort. Jeg har helt mistet troen på å skape liv i en tekst. Jeg vil svare de døde høyt.»

Slutten av dette sitatet gir ein interessant kontekst for uttrykket i dei seinare romanane, som vi skal kome tilbake til. Men det er altså gjennom det serielle i poesien at Nor-Hansen rører seg mot ein overindividuell, politisk dimensjon. La meg utdjupe:

På første side i Trilogiene skriv han: «Det bortredigerte vil alltid være der.» Seinare referansar til redigering av tekst er eksplisitte kopla til politisk litteratur og tabu: «En uredigert tekst er bare tilsynelatende en tekst uten tabu». Og: «En tekst endrer nødvendigvis også politisk innhold når den refuseres eller legges bort». Siste avsnitt i boka lyd slik: «Det bearbeidede er det kollektive. Det ubehagelige i meg er det tilforlatelige. Det referanseløse er det opprinnelige osv.»

Det finst eit tydeleg diktareg i teksten, eit både reflekterande og opplevande subjekt som gir uttrykk for psykiske tilstander like dei han har skildra i tidlegare bøker: «Jeg som ofte står i gangen og virkelig tviler på hvilken.» Samstundes er «det gjennomskinnelige» eit uttala mål for skrivinga. Det er som om Nor-Hansen i denne samlinga skriv seg gjennom det personlege og mot ein vidare samanheng: «Tabuene blir gradvis tydeligere mot det gennomskinnelige i ens eget.»

Fleire av aforismane problematiserer konseptet politisk poesi, likevel viser heile samlinga ein vilje til å sjå at det litterære feltet eksisterer i ein politisk dimensjon. Kanskje han tenkte som Tone Hødnebø, som seier det med Lenin: «alt er politikk, også når du sover» (Nytte og utførte gjerninger, 2016). Kanskje vil det vise seg at alt var politikk spesielt då vi søv – og no har vi brått vakna opp i det som verkar å vere ei alternativ røynd, med Trump som president og Listhaug som minister.

Trilogiene er poetisk refleksjon på høgt nivå, og det i eit originalt formspråk som rett nok er uvanleg i norsk samanheng, men som ein ikkje skal lenger enn Finland for å finne ein solid tradisjon for; eg tenkjer då på den dadaistisk inspirerte greina av modernismen som særleg Gunnar Björling representerer.

Forsvinning som motiv har så langt vore gjennomgåande i alle bøkene, og også i Nor-Hansens siste diktsamling er det tilfelle: Formiddagen er fri og omtrentlig for den som skriver (2008). Her er uttrykket strippa heilt ned; samlinga er på 47 sider, og det er tekst på berre 26 av dei. Diktsamlinga held fram der den førre slapp, men her er det som at forfattaren har nådd ei grense der det å skrive berre er marginalt annleis enn å vere stille, det er som han på ein gong kjempar mot både skrivesperre og kjensla av at det ikkje betyr noko om ein skriv eller ikkje. Kanskje handlar det også om kjensla av å ikkje nå fram: «Lørdag. Jeg skriver og stryker fra samme hold. Det stille er for andre bare begynnelsen. / / Jeg har alltid følt at meningen ligger godt utenfor språket. / / Men kan noen skrive friere enn om de faktisk skriver helt forgjeves.»

Dikta her gir inntrykk av at tanken eigentleg var tenkt til endes alt i Trilogiene. Det verkar difor både naturleg og naudsynt at Nor-Hansen med si neste bok gjekk inn i ein ny fase av forfattarskapen.

Dei seine romanane
Trass problematisering av poesi som sentrallyrikk, har alle Nor-Hansens diktsamlingar eit tydeleg lyrisk eg. Eit liknande eg finn vi i romanen En redegjørelse for reisestipendet 2010, som eg også siterte innleiingsvis.

Vi møter ein forfattar som har reist til Toronto i Canada for å skrive, men blir ramma av depresjon. Etterkvart møter han menneske som inviterer han heim og ut på tur, og han blir med. Det skjer lite; menneske kjem inn i livet hans og forsvinn igjen utan at det påverkar humøret i det heile. Det er som om ikkje berre han, men også dei han møter, står på sida av sitt eige liv. Mange situasjonar er prega av uklare signal og impulsstyrte handlingar som ikkje får passande respons. Det blir spesielt merkeleg i ei scene der oralsex blir møtt på ein måte som knapt er ei avvising, men som om handlinga betyr like lite som ein handgest.

Boka startar med ein prolog som i alle fall tilsynelatande er sjølvbiografisk, kor forteljaren seier at det kjendes meiningslaust å skrive, men at han ville finne meining gjennom å «skrive til jeg forsvant». Her ligg ei grunngjeving for det flate stemningsleie i teksten som er tett knytt til opplevinga av depresjon: Eg har høyrt at ein deprimert person i skrift vil bruke ordet «eg» svært mykje heilt til han når eit visst stadium – då blir det personlege pronomenet borte. Det er eit uttrykk for det som blir kalla depersonalisering og derealisering – eller, med eit samleomgrep, dissosiasjon: Når det kjennest som at ein er fråkopla hendingar og folk rundt seg, og både merksemda, minnet og opplevinga av kven ein er blir svekt.

I denne romanen er forteljaren likevel til stades som eit «jeg» som både fortel og snakkar med folk. Det er først i neste roman at teksten verkeleg rører seg over i det upersonlege. Men det starta med rapportforma i En redegjørelse for reisestipendet 2010, og gitt  inntrykket av den førre diktsamlinga, er det fort gjort å tenkje seg at Nor-Hansen faktisk sleit med skrivesperre. Preget av naudløysing i romanopninga og tonen i resten av romanen har innslag av den subtile, svarte humoren eg likar så godt. Kunsten å vere negativ har ein viss katarsis-effekt. Det gir også ein viss grobotn for optimisme på vegne av andre kjempande kunstnarar at eit så tilsynelatande desperat grep som rapportforma faktisk leidde vidare mot ein ny litterær stil og prisnominasjon.

I neste roman, En kort evaluering av psykososialt stress (2014), får ein inntrykk av å lese ei medisinsk epikrise, altså ein slik rapport som legar skriv om pasientar. Basert på indirekte gjengjeving av slikt han sjølv skal ha fortalt, får vi rulla opp historia til Halvor Leland, som har prøvd å køyre ned folk i Stavanger sentrum. Det viser seg at han har hatt psykiske vanskar i lang tid. Det høyres slik ut:

«Etter halvannen uke må Leland ha befunnet seg i en langt framskreden psykose. Han kan fortelle om konsentrasjonsvansker og utbredt apati. Assosiasjoner og forestillinger fikk en sterkt uønsket form. Leland klarte ikke lenger å holde alminnelig hygiene.»

Men det fins også drag ved språket som bryt med epikrisespråket, av og til snik det poetiske seg inn sidelengs i snittet mellom eit flatt språk og naturobservasjonar som synes å romme alle dei kjenslene som ein anar må finnast ein stad, om enn berre i fortida. Det ligg også ein viss humor i kollisjonen mellom form og innhald: «Trærne skal ha svaiet lydløst utenfor de store vinduene.» Omtrent slik det må ha svaia ganske heftig i psyken til hovudpersonen under det flate og forvirra.

Både i diktsamlinga Trilogiene og i prologen til En redegjørelse … kunne vi lese at eg-personen ville skrive seg til ei meining ved å få eg-et til å forsvinne. Ser vi det i samband med sitatet eg starta artikkelen med, nærmar vi oss den politiske dimensjonen i skildringar av depresjon som har gått heilt til depersonalisering.

Eg las nyleg at den norske forskaren Dag Album har forsking som viser at depresjon og angst er vurdert som lågstatus-sjukdomar blant norske legar. I En redegjørelse … er forteljaren oppteken av at dei som gjer størst suksess og er lukkelegast, lyg meir for seg sjølv enn andre: «Selvbedraget anses nå helt essensielt for den som vil lykkes. Motsatt har det lenge vært kjent at deprimerte personer nesten alltid ser sannheten. De lyver lite eller ingenting overfor seg selv.» Kan ein slutte frå det at deprimert skrift representerer ubehagelege sanningar? Tilstanden har låg status, den deprimerte har ein tendens til å kretse rundt det som er vanskeleg, ofte i eit formspråk som verken er inspirerande eller gir lesaren den løftande kjensla av suksess.

Politiske dimensjonar i Termin
Nor-Hansens to siste romanar er på mange måtar like, eg går difor raskt vidare til den siste og prisnominerte Termin, som har undertittelen «En framstilling av vold i Norge». Romanen har parti som dreg teksten endå meir mot det politiske enn dei føregåande bøkene, nemleg skildringar av samfunnsutviklinga i området kor hovudpersonen bur. Det startar slik:

«På begynnelsen av 90-tallet gikk Norge inn i en periode med langvarig økonomisk vekst. Boligprisene steg. I Stavanger og Sandnes ble det stadig verre å komme inn på boligmarkedet. Hommersåk var blant de småstedene som opplevde tilflytting. Befolkningen fikk gradvis en annen sammensetning. Det kom gjennomgående endringer i lokalmiljøet.»

Historia går vidare om 26 år gamle Kjetil Tuestad som blir ramma av blind vald. Etter at han fysisk er frisk igjen, har han framleis psykiske vanskar, og personlegdomen verkar endra. I skildringa av korleis han opplever den nemnde dissosiasjonen, får vi også innblikk i eit nærmiljø som verkar prega av ein uhyggeleg mangel på kontakt og fellesskap. Eit stadig meir seksualisert ungdomsmiljø og veksande narsissisme blir knytt til internett og sosiale medier.

Langt meir urovekkjande er likevel skildringa av ei hending i ein barnehage kor foreldre blir bedne om å «jakte» på borna i skogen, utkledd med masker. Det blir politisak, og seinare avdekkja andre kritikkverdige tilhøve i barnehagen. Dette blir direkte kopla til løns- og arbeidsvilkår: «Ansatte mente at arbeidsmiljø og lønnsforhold kan ha fått enkelte til å sabotere egne retningslinjer.»

Ein treng altså ikkje å leite så lenge før ein finn eit tydeleg – om enn ikkje polemisk – politisk innhald i romanen. Det er også noko med den rapportliknande forma som styrkjer ei slik lesing: Ein rapport er ein sjanger kor ein dokumenterer ei sak for det praktisk formål å skjøne kva som har skjedd, kven som er ansvarlege og kva som kan gjerast.

Tittelen Termin verkar først litt gåtefull, men lar seg fint tolke inn i samanhengen: Ein termin er slutten på ein periode, og blir brukt både om betalingsfristar og datoen då gravide er venta å føde. Synonymet «forfallsdag» får fram dommedagsvisjonar av nærmast bibelske dimensjonar, à la: «når synda er mogen, føder ho død». (Jakobs brev 1,15) Er kanskje Termin ein påstand om at det nyrike Noreg – eller i alle fall Stavanger-distriktet – er ein kultur i forfall?

Sett i samanheng med dei meir sosiologisk prega innslaga i boka, kan ein i alle fall lese både tittelen og historia om følgjene av blind vald som ein påstand om at psykiske vanskar er symptom på politisk og sosialt skapte levekår.

Så – er Termin Nor-Hansens beste bok? Nei, ikkje i mine auge. Men det seier meir om kor sterke bøker han har skrive før. Termin er original både i form og innhald, og rører ved vanskeleg og viktige spørsmål som kva samfunnsutviklinga med høgt privat forbruk, tøffare vilkår på arbeidsmarknaden og teknologisk baserte endringar av samversformene faktisk gjer med det sosiale og psykiske miljøet. Samstundes er språket monotont og preglaust, eg finn mindre av det tvitydige og humoristiske enn i dei førre bøkene. Eg synes faktisk det er litt vanskeleg å halde dei to siste romanane frå kvarandre. Diktsamlingane Medium, Arbeidet og Trilogiene gir rikare og meir utfordrande lesaropplevingar.

Men ei slik rangering er eigentleg uviktig – det som verkeleg begeistrar meg er at Nor-Hansen har eit sjeldan kompromisslaust prosjekt gåande, eit som kan få elskarar av svart humor, nådelaus realisme og intelligente formeksperiment til å riktig kroe seg.

Motreaksjon og motstand
Eg kan ikkje hugse siste eg las ein norsk forfattar som så iherdig utforskar den grunnleggjande opplevinga av å vere i verda – den berre eksistensen, møtet mellom eit sinn og dei nære, fysiske omgjevnadane. Det måtte kanskje vere Tor Ulven. Dei har òg den depressive realismen sams. Nor-Hansen har ikkje den same evna som Ulven til å skape bilete som brenn seg fast. Men variasjonen i det litterære uttrykket, som også viser seg i ein viss variasjon i kvaliteten, styrkjer berre inntrykket av at Nor-Hansen er ein forfattar som ikkje har leita etter «attraktive» formuleringar, men i staden har skrive seg vidare mot noko nytt.

Eg har alt vore inne på mogeleg inspirasjon frå fragmentestetikken i modernistisk lyrikk og poststrukturalistisk litteraturteori. Men først og fremst verkeleggjer Nor-Hansens skrift den tanken som har blitt uttrykt både gjennom omgrepet «underleggjering» og ideala for den franske litterære retninga som gjerne blir kalla «nyroman»: At det viktigaste litteraturen gjer, er å finne nye uttrykk for livsopplevinga i takt med at samfunnet og tidene endrar seg. Sjølv Jesus meinte i si (bibelske) tid at ny vin treng nye skinnsekkar. Likevel – det er ikkje mange som faktisk går inn for ein så revolusjonær praksis.

Den forma Nor-Hansen har utvikla i dei to siste romanane, kan ein lese som ein motreaksjon mot den inderlege, sjølvbiografiske forma som har vore på moten akkurat lenge nok til at vi rastlaust ser oss om etter noko nytt. Faktisk har det same blitt sagt om Nor-Hansen også tidlegare: Espen Stueland framheva for nokre år sidan dikta hans som ein motreaksjon mot det Geir Gulliksen hadde kalla «virkelighetsfascinasjonen» i 90-talslyrikken (Stueland: «Videre skal jo diktet uansett. Om generasjon» i Bokklubbens lyrikkmagasin, usikkert kva nr.) Sjå det; det finst visst ein lang og spennande historikk for bruk av den såkalla «virkeligheten» i litteraturen! Det neste blir vel at politikken også viser seg å ha vore omtala før.

Men; la meg stikke fingeren i jorda som eit teikn på at eg er både dødeleg, feilbarleg og generelt vanskeleg: Om eg hadde vore i nominasjonsjuryen til Nordisk råds litteraturpris i fjor, hadde eg truleg ikkje prioritert Nor-Hansens Termin over Tone Hødnebøs Nytte og utførte gjerninger og Nils Chr. Moe-Repstads Wunderkammer (27 kataloger). Det er nemleg to særs sterke og komplekse samlingar, og poesien har i altfor stor grad blitt oversett når heider og ære har blitt fordelt her til lands. Det seier jo litt at Nor-Hansen måtte over i romanform før han endeleg braut lydmuren. Ja, er det ikkje beint fram ironisk at det var epikrise-språket som skulle vise seg å vere «attraktivt og ønskelig» – lenger vekk frå det tradisjonelt «poetiske» er det vel knapt mogeleg å kome. At Nor-Hansen likevel har klart å skape noko nytt gjennom det språket byggjer likevel på det poetiske språkarbeidet han har gjort tidlegare. Så dermed er det berre å slå fast: Av og til blir minus og minus faktisk pluss.