Bli «eg»!

Guri Sørumgård Botheim
Heime mellom istidene
Samlaget, 2016 — 67 sider

Dan Alexander Andersen
Flaggtale
Tiden, 2016 — 128 sider

Sarah Selmer
Tjue
Gyldendal, 2016 — 71 sider

Den litterære debatten om autofiksjon har for det meste kretsa om romansjangeren: – Forfattaren skriv om seg sjølv og familien, med dei verkelege namna! Er det ein romankropp med eit biografisk hovud eller ein biografisk kropp med eit romanhovud? Dette snur opp ned på alt!
    Eg på mi side var lei nesten før det hadde begynt. Eg hadde nemleg tatt eit kurs om sjølvbiografi då eg studerte litteraturvitskap og syntes ikkje den sjølvbiografiske vendinga var så revolusjonerande i lys av tidlegare litterære bekjenningar. Men i det siste har eg begynt å lure på om eg rett og slett må endre meining. For sjølv om forfattarar også tidlegare har skrive utleverande om livet sitt, kan det vere at autofiksjonstrenden fortel oss noko anna om vår eiga tid enn at forfattarane plutseleg har blitt meir sjølvsentrerte.
    Også mange diktsamlingar er ope sjølvbiografiske, utan at det har ført til tilsvarande sjangerdiskusjon. (To nylege eksempel er Nils-Øivind Haagensens Spredning (2014) og Nils Christian Moe-Repstads Teori om det eneste: Bok I. Bok II (2013).) Er det fordi det blir rekna som eit sjangertrekk at dikt blottar poetens inderlege og ekte indre liv, med mindre noko anna er tydeleg signalisert? Blir for mange diktsamlingar lesne som sentrallyrikk – som Store norske leksikon enkelt og greit definerer som lyrikk med emne frå forfattaren sitt eige kjensleliv – og kan det verke begrensande for tolkingane?
    Henning Hagerup skriv i essayet «Mellom Tu Fu og Wordsworth» frå Metafysisk skrapjern (2015), om korleis dei nye skildringane av sterke, individuelle sanseopplevingar og kjensler vart avvist av konservative kritikarar som sjølvsentrert svermeri under og etter Romantikken. Men å bruke estetikk som argument for å avfeie dei romantiske poetane var ein måte å undergrave dei politiske verdiane dei stod for; oppvurdering av individuelle opplevingar og – som konsekvens – krav om likeverd og fridom for alle. Hagerup argumenterer difor for at den romantiske lyrikken bør lesast som utforsking av mangefasetterte eg-konstruksjonar:
    «Med romantikken radikaliseres jegets forhold til samfunnet, slik at lyrikken som initieres, ikke først og fremst bør forstås som en jeg-erfaring eller oppdagelse av naturen eller følsomheten, men som en ny politisk opplevelse av det sansede eller en sanseopplevelse av det politiske.»
    Dette handla altså om framveksten av ein individualisme som på 1800-talet var like radikal som ideen om stemmerett for alle. I vår tid har individualismen blitt ein sjølvsagt, og kanskje problematisk, del av den rådande ideologien. Men det er likevel ikkje gitt at ein tydeleg identitet er lett oppnåeleg når vi lever i mange parallelle røynder både på nett og IRL. Kanskje handlar ikkje eg-fokuset om å eksponere ein eksisterande person, men om korleis identitet og kjensla av å vere eit «eg» blir til?

I drift mellom «eg», «e» og «vi»

Guri Sørumgård Botheim debuterer som poet med samlinga Heime mellom istidene. Det er ei samling det verkar nærliggjande å lese som sjølvbiografisk, utan at det eigentleg står noko i boka som tydar på at det treng vere slik. Botheim har tidlegare gitt ut romanen Ramstein pensionat (2009) saman med søstra Sigrid Sørumgård Botheim.
    Som tittelen viser, handlar diktsamlinga om kva som er «heime» og kva det betyr for identiteten. Dette får eit konkret uttrykk ved at det fins to språklege variantar av «eg» i teksten: Eit på dialekt, «e», blir brukt i første del, «Heime», når kvinna bak det personlege pronomenet skildrar barndomsheimen i heimbygda, og i tredje del, «Fjellet», kor ho er på tur med kjærasten. I den andre og lengste delen, «Trondheim», skildrar ho livet i leiligheita i byen på standardisert nynorsk, som «eg».
    No er det ikkje lenger uvanleg å nytte dialekt i poesien, eg kan utan vidare ramse opp at Øyvind Rimbereid har skrive på Stavanger-dia­lekt, Rebekka Kielland har leika med Prøysens Hedmarks-dialekt, Erlend O. Nødtvedt har gjort det same med Bergens-dialekta og Aina Villanger har nytta talemål frå Grenland i Telemark. At dialektene er så ulike både i vokabular og tonefall, gir dikta nye musikalske register å spele på, noko alle desse sterke poetane har demonstrert. Botheims dialekt frå Lesja i Gudbrandsdalen gir også dikta eit vakkert musikalsk særpreg – gitt at lesaren har høyrt og klarer å gjenskape noko av dialektmelodien i lesinga. Og Botheim går grundig til verks: Ho startar med at forfedrane vandra inn i traktene etter istida og slik skapte henne – både som kropp og identitet: «e e alle som kom hit». Ho drar vidare raskt opp linja frå at foreldra slo seg ned i fjellbygda og sin eigen barndom på garden til det lyriske e’et kjem heim som vaksen og igjen skal bu på jenterommet.
    Heime mellom istidene går inn i trenden for forteljande, prosanær poesi som mange skriv i no. «Eg/e» er ei kvinne som har vendt attende til barndomsheimen med ei stor sorg å kome gjennom; ein kjæraste som er borte, ein «som ikkje klarte / å tå vare på / se sjøl». Dette betyr mykje for opplevinga av kven ho er: «det bli alder slik for me som for andre / livet e ikkje sjølreparerande på alle plan».
    Når forteljinga rører seg til livet i Trondheim, får vi vite at «eg flytta frå Singsaker stiv av sorg» til ei leiligheit på Ila. Kva som kan vere heime, er med andre ord grunnleggjande påverka av at ho har mista ein ho elska, også etter at ho har fått seg ny kjæraste: «korleis kan dette nokon gong bli heimen min / det som var byen hans». At ho og den nye sambuaren ikkje har barn, påverkar identiteten deira som par – som igjen er knytt til spørsmålet om kva som er heime: «barnet har ikkje lyst til å reise / fram og attende mellom / leilegheita i byen og / foreldra sine heimplassar / … / barnet ynskjer seg ein heim».
    I siste del av boka er kvinna og sambuaren på tur i fjellet der grensene for dei ulike heimfylka møtast. Som heilt i starten er det forfedrane og landskapet som definerer kjensla av «heime» og identitet. Samstundes er turen eit vendepunkt og i ei slags forsoning med dei nye realitetane; no er det ein ny mann ho har med seg, og når dei to lever slik forfedrane levde i det same landskapet, blir det kjensla av heim. I lys av skildringane tidlegare i boka av bustad som rom, interiør og ting, spelar avslutninga i fjellet på ein fin måte opp til sitatet av Henry D. Thoreau som er nytta som epigraf: «Mennesket bodde så å si i telt her i verden, og vandret gjennom daler, over sletter eller på fjelltopper. Men se, nå er mennesker blitt sine redskapers redskap».
    Dikta har presise og stemningsfulle skildringar, og samlinga er velkomponert både tematisk, narrativt og språkleg rundt istida som sentralt symbol. Is er eit bilete for stillstand, slik både sorg, fortid og tradisjon kan bli noko som hindrar ny utvikling. Vitaliteten i dikta er difor knytt til å kunne smelte i kjensler og gråt – slik at ny rørsle framover blir mogeleg.
Trass vekslinga mellom dialektar og kjensla av å vere «laust forbonde», skriv Botheim fram eit lyrisk eg som verkar einskapleg og solid forankra i både landskap og relasjonar. Den melankolske tonen knytt til sorg etter den tapte mannen og lengt etter heimbygda stadfestar for meg denne identiteten snarare enn å utfordre han. Utan å seie noko om forfattaren, kan ein seie at forteljinga om «eg/e» byggjer denne identiteten samstundes som Botheim viser kva spenningane eit eg må romme når tilknyting til ulike menneske og stader oppstår og blir brotne, og når røynda ein lever i ikkje stemmer med verken behova eller ideala.

«Jeg» som satirisk figur

Kontrasten er stor til Dan Alexander Andersens samfunnskritiske Flaggtale. Sant og seie skil desse dikta seg ut også i Andersens eige forfattarskap – på same måte som kvar av hans tidlegare diktsamlingar har skilt seg frå den førre. Han slår meg som ein forfattar som prøvar ut ulike stemmer. Evighetsarbeid (2010) legg seg inn i ein tradisjon med lærde referansar og gåtefull metaforbruk, og assosiasjonane går til Georg Johannesen. Krise i Jammerdarn (2012) leikar seg med det burleske og folkelege i dialektform på ein måte som minner om Øyvind Bergs humoristiske pidgin-dikt i Nede fortelling (2000). I Mirakelet (2014) blir bibelske referansar, som har prega alle samlingane, endå meir dominerande. Ein kunne nesten seie at stilen minte om Arnold Eidslott, om det ikkje var for den tydelege religionskritikken. I Flaggtale konstruerer Andersen derimot eit lyrisk «jeg» i eit daglegspråk som nesten utelukkande består av kulturelle og språklege klisjear.
    Det opnar med svært effektfull bruk av gjentaking; i dei tre første dikta startar nesten alle linjene med «Jeg sverger …», noko som gir eit preg av trusvedkjenning eller avlegging av eid. Som Botheim gir også Andersen eit riss av historia, men med vekt på vår nasjonale identitet; frå naturressursar til nasjonsdanninga, kongehus og 2. verdskrig til dataalder og finanskrise. Alle utsegnene i dikta er knytt til éin mann vi skjønar har fått rikdom og sosial status gjennom hardt arbeid både på og over grensa for det lovlege. Men «jeg» representerer ikkje først og fremst eit individ, men er meir av ein ironisk positur, ein påstand om vår «nyrike» norske identitet og ideologi.
    Utsegnene er ei blanding av det politisk korrekte; «du er i din fulle rett og alle her / respekterer din ytring» og det pragmatisk verdirelativistiske; «La den som er uten skyld steines, er mitt motto / For hvem har vel ikke tråkket over noen grenser?» Den utstrakte bruken av klisjear er nok til å gi dikta drag av komikk: «Iblant er det viktig å ha litt jeg-tid».
    Etter kvart kjem det fram at «jeg» både elskar kona si og har valdelege tendensar, han har både fascistiske fantasiar og ønskje om å gi ungane sine gode verdiar. Ikkje minst veit han godt at det er eit sprik mellom kva han tenkjer og kva han kan tillate seg å uttrykkje: «Trikken er full / av svartskaller og mulatter og det er ikke lov å si det, Pauli».
    Det er ikkje tvil om at dette er både satirisk og politisk ladd poesi. Eg er ikkje blant dei som meiner at eit politisk siktemål treng å gå ut over den litterære kvaliteten i skrifta. Men i Flaggtale oppfattar eg det likevel som ein veikskap at satiren er uttrykt gjennom ein type mann det verkar som forfattaren sjølv ikkje identifiserer seg med, nemleg ein forretningsmann i Bærum. Det er mogeleg å lese dikta som skildring av ein overmenneske-mentalitet alle rike og vellukka kan nærme seg, og i global samanheng kan ein seie at det gjeld minst tre fjerdedelar av alle nordmenn. Men faren er stor for at appellen i dikta vil kvile på at det oppstår ei semje mellom forfattar og lesar om at det er «dei andre» som står for alt dette, medan «vi» er i stand til å avsløre det tomme i dei tilsynelatande verdiladde talemåtane. Eit eksempel er at eg sjølv set pris på kapitalismekritikken som blir ekstra tydeleg i det siste diktet:

(…) Det som er viktig
er ett enkelt skille
Kan du forstå det?
Det eneste skillet
verdt å trekke opp:
Det eneste skillet, gjennomførbart,
er den usynlige, fysiske grensen
mellom ditt og mitt
Kan du se den,
grensen? Det er båndet mellom oss
Så lenge du ser den
Kan i morgen komme.

Men satirisk tekst som vil kommentere noko så allment som norsk identitet, burde kjennest meir nærgåande for lesaren. Om «jeg» i dikta blir for lett å avgrense til ein rik bærumsmann, blir han også for lett å ta avstand frå, og det blir ikkje naudsynt med sjølvgransking eller vidare kritisk refleksjon.
    At Andersen har rørt seg bort frå metafortunge einskilddikt og mot det prosaiske og episke, har gjort Flaggtale ordrik og språkleg svakare enn dei førre samlingane. Ei meir konsentrert form kunne ha gjort også den satiriske klisjébruken meir slagkraftig. Andersens satiriske poesi er likevel verd å bruke tid på, ikkje berre fordi han er underhaldande, men fordi det kjennest naudsynt med fleire kanalar for samfunnskritikk og katarsisk utblåsing av frustrasjonen den politiske utviklinga skaper – i alle fall i meg.

«Jeg» tviler, altså er «jeg»

I Sarah Selmers diktsamling 20 er «jeg» først og fremst ein registrerande, strukturerande instans i språket. I motsetnad til Andersen skriv Selmer med ei stemme som er gjenkjenneleg alt frå debuten Svimmel (2000). Språket er både biletrikt, musikalsk og intellektuelt utforskande, og det slår meg at alle bøkene hennar kan bli lesne som forsøk på å skjøne bestemte tilstander. I Svimmel fins det ei forelsking, i Brytningsanomaliene (2008) er ein augesjukdom utgangspunktet og i Retiro (2011) er det lyriske «jeg» på reise saman med eit «du».
    Denne nye diktsamlinga skildrar 20 veker på sjukehus for behandling av psykisk sjukdom på ein måte som dokumenterer «sykdommens dramaturgi»: «uke én: stemmene / forstyrrer, tidleg om dagen / og ved middagstid». Midt i opplevinga av hallusinasjonar og paranoide tankar fins det eit «jeg» som observerer både seg sjølv og korleis ho blir observert og vurdert gjennom det medisinske språket. Når ho høyrer stemmer, les kodar i linoleumen og høyrer hemmelege bodskap i larmen frå grave-
maskiner, blir ho i det lukka sjukehussystemet redusert til ord som diagnose, prognose, kognitive forstyrringar, redusert cerebralt volum, positive og negative symptom. Dikta blir ein strategi for å skjøne sjukdomstilstanden gjennom eit meir personleg språk, men utan at fagterminologien blir avvist.
    I 20 gjentek Selmer bilete og formuleringar frå Retiro, og vidarefører ein karakteristisk bruk av «jeg spør:», «jeg sier:» og «jeg skriver:» I denne konteksten oppfattar eg dette som at «jeg» ikkje lar seg definere av schizofrene episodar og eit mangfald av indre stemmer, men snarare er eit fast punkt i språket for å møte og takle alt dette: «jeg skriver hva som gir mening / jeg skriver: fra sju til ni / er jeg sikker på at jeg skal dø / mens stemmene ler / stemmene sier: i hvert rom føres kriger!»
    Den nærmast dokumentariske og loggaktige måten dikta er skrivne på viser kor viktig språket er for å halde på skiljet mellom hallusinasjonen og det verkelege, og forankre «jeg» i forstanden. Det blir også sagt eksplisitt: «håpet ligger i skriften / som en kommando». Stemmene i hovudet tar då heller aldri over dikta, og kampen for å bli frisk liknar stadig meir ein dialog mellom «jeg» og «stemmene». Det er tvilen som til slutt lar «jeg» vinne: «stemmene sier: tviler du lenge nok / vil vi forsvinne / jeg merker av datoen i kalenderen».
    Selmers 20 inneheld mange sterke dikt ein godt kan lese uavhengig av samanhengen, og språket er meir konsentrert og fleirdimensjonalt enn det eg finn i Heime mellom istidene og Flaggtale. Dermed gir desse dikta mest ved gjentekne lesingar.
    Det poetiske uttrykket hallar rett nok nesten mot det for systematiske og reinskorne når motivet er ein såkalla psykotisk episode. Spesielt er tittelen mager. Men ein kan seie at dette speglar dei negative symptoma på psykisk sjukdom; tap av kjensler, tap av språk og minne, slik dette korte diktet kan lesast som ein karakteristikk av både ein tilstand og ei poetisk form: «dokumentarisk, så stille og rent / slik langsomhet gjerne defineres som stein». Men først og fremst er effekten av formspråket at dikta opprettar orden for det følande eg’et.

Kva med det politiske?

Det er sams for desse diktsamlingane at dikta blir føyd inn i éi større historie med utgangspunkt i ein eg-konstruksjon. Både om Botheim
og Selmer kan ein seie at det lyriske eg’et ikkje berre fortel historia, men også sjølv blir etablert som einskapleg og truverdig i og gjennom dikta. Men strategiane er ulike: Botheim definerer eg’et gjennom tilknyting til stad, slekt og partnar. Hos Selmer er «jeg» definert av forstanden. Gjennom å skjøne, systematisere og kontrollere det som trugar frå innsida, rører «jeg» seg frå «en forvirringstilstand» til det som også er siste ord i samlinga: «realitetene».
    Begge forfattarane viser korleis det å oppretthalde kjensla av å ha ein identitet er eit stadig pågåande arbeid. Eg-konstruksjonane kan godt ha utgangspunkt i private opplevingar, men det er mindre viktig enn at ulike lesarar kan gå inn teksten og gjere dei konstituerande strategiane til sine.
    I Andersens Flaggtale blir det politiske svært tydeleg gjennom den satirisk forma. «Jeg» er konstruert av eit sett av kunnskap og verdiar som er grunnlaget for ein nasjonal identitet, men også av ein levemåte det er naturleg å knyte til (rov)kapitalisme. Det lyriske eg’et er tydeleg fiktivt, men skal representere både så mykje fellesnorsk og så mykje kritikkverdig at det i sum framstår – ikkje eigentleg lite truverdig – men for lett å distansere seg frå. Ein kan elles velje å lese diktsamlinga som samfunnskritikk i form av ein påstand om kor ille det vil gå om ein prøver å byggje ein identitet i tråd med vårt nasjonale «modus operandi» – altså korleis norske verdiar artar seg i næringsliv og politisk praksis.
    Kanskje den mest påfallande likskapen mellom dei elles ulike diktsamlingane, er at alle fortel om individ under sterkt press – som både artar seg ulikt og blir takla ulikt. Det kan ein velje å lese inn i ein samtidskontekst. Botheims «e» finn ikkje arbeid ho er kvalifisert for i bygda kor ho vaks opp: «her e ingen yrke e kan», og må difor gjenskape både ein ny heim og seg sjølv. Selmer skildrar eit «jeg» som opplever at det ho les i avisene og høyrer på radio handlar om henne. Ho er sjølvsagt paranoid, men ein kan også sjå det som at det som skjer i verda er belastande: «det er ikke sentimentalt / det er nyhetsbildet som er emosjonelt». Andersens karikerte «jeg» endar med å ta livet av seg fordi han blir avslørt i å ha gjort lovbrot på jobb.
    Om desse tre konstruksjonane av lyriske eg fortel noko om samtida, må det vere nettopp dette: At det ikkje er enkelt å skape og oppretthalde eit eg ein kan leve med.